#cytat z literatury | Explore Tumblr Posts and Blogs

wlechistanie · 1 year

Text

Krótki poradnik robienia pseudonauki (Tomasz J. Kosiński „Wiara Słowian”, W-wa: Bellona 2020)

„Wiara Słowian” Tomasza Kosińskiego, wydana przez wydawnictwo Bellona w 2020 roku, to „dzieło” tyleż kuriozalne, co… smutne. Autor, który sam ogłasza się w komentarzach pod własnymi książkami jako „słowiański wieszcz”, „wiedun” itp., wyprodukował kolejny tytuł, po przeczytaniu którego komuś choć trochę obeznanemu z tematem robi się po prostu smutno, że można coś takiego zrobić z tematem. No ale ad rem.

Książka ma ok. 500 stron (nie licząc bibliografii) i składa się z trzech głównych części: pierwsza to rozdziały „Rys historyczny”, „Przegląd źródeł i literatury przedmiotu”, druga to „Podstawy słowiańskiej mitologii”, „Kosmogonia”, „System wierzeń”, „Obrzędy religijne i magiczne”, „Rekonstrukcja słowiańskiego panteonu”. Książkę kończy „Posłowie” i „Bibliografia”, w której oprócz książek naukowych, popularnonaukowych i ezoterycznych jest też masa linków do internetowych stron turbolechitów i innych „antysystemowców”.

Co czytelnik znajdzie w środku? Prawie wyłącznie wypisy z innych książek (w tym, jak to u tego autora bywa, w połowie z przestarzałych i amatorskich), poukładane w dodatku bez żadnego planu i zamysłu. Autor przepisuje setki fragmentów z prac naukowych i innych, ale to przepisywanie służy tylko zwiększaniu objętości książki, bo nie idzie za tym ani żadna sensowna dyskusja, ani na końcu nie ma podsumowania, które by jasno pokazywało, co z przytoczonych poglądów jest słuszne, a co trzeba odrzucić. Wymienianie wszystkich błędów i przekłamań tej książki po kolei byłoby jednak za długie i nudne, dlatego metodę twórczą Tomasza J. Kosińskiego przedstawimy w trzech punktach:

1) Przepisuj, ile wlezie, nie podając źródeł Tak. Aby napisać taką książkę, taką jak pisze T. Kosiński, trzeba na potęgę przepisywać. Trzeba sobie przygotować co najmniej kilkaset fiszek z gotowymi wypisami z innych książek i ułożyć w kolejności – według tematów. Nie trzeba zawsze oznaczać, że jest to cytat czy parafraza. Całe akapity można podawać jako swoje. A co! Kto zabroni? Przykłady poniżej (wzięte pod uwagę trzy książki – S. Urbańczyka „Dawni Słowianie” z 1991 r., A. Gieysztora „Mitologia Słowian” (wydanie z 2006) i A. Szyjewskiego „Religia Słowian” z 2003 na pewno nie wyczerpują tej listy):

Gieysztor 2006, s. 27

Wydaje się, że najwięcej poznano z tych zamierzchłych i zatartych śladów wierzeniowych Słowian dzięki nowej mitologii porównawczej i nowym metodom semiotyczno-strukturalistycznym stosowanym na pograniczu folkloru i językoznawstwa. (…)

Trzeba postarać się o wprowadzenie religii ludów słowiańskich w krąg komparatystyki tego nowego typu, której zaletą jest także układ otwarty, przyjmujący składniki i warianty lokalne i uwzględniający rozwój historyczny poszczególnych ludów.

(…) Dzięki innym badaczom, zwłaszcza etnografom, przedstawicielom antropologii kulturowej i semiotyki, doceniamy religioznawczy walor kultury ludowej, która także już wchodzi do warsztatu historyka religii. Każdego, kto bliżej z nim się zetknie, folklor zdumiewa prawdziwie długim trwaniem mitów ukrytych w obrzędach, bajkach, przysłowiach, nazwach osobowych i miejscowych, a czasem - zbyt rzadko wśród Słowian - w epice ludowej.

Kosiński 2020, s. 60

Dzięki nowej mitologii porównawczej i metodom semiotyczno-strukturalnym, stosowanym na pograniczu folkloru i językoznawstwa, mimo wspomnianych wcześniej trudności rekonstrukcja słowiańskich wierzeń wydaje się możliwa. Zwłaszcza mając na uwadze dokonania Mircea Eliade, Georgesa Dumezila, Wiaczesława W. Iwanowa i Władimira N. Toporowa oraz innych uczonych, którzy nie ograniczali się w swoich badaniach jedynie do metod filologicznej i historycznej. W nowej mitologii porównawczej, znanej z pism Dumezila, stosuje się układ otwarty oparty na wariantach lokalnych i uwzględniający rozwój historyczny poszczególnych ludów. Dlatego należy wprowadzić religię ludów słowiańskich w krąg komparatystyki.

To dzięki różnym dziedzinom, zwłaszcza etnografii, antropologii kultury i semiotyce, zaczynamy doceniać religioznawczy walor kultury ludowej. Folklor, tak lekceważony od lat przez historyków religii, zawiera w sobie wiele wartościowych dla religioznawców mitów ukrytych w obrzędach, podaniach, bajkach, eposach, przysłowiach czy nazwach osobowych i miejscowych.

------------------------------------------------------------------------------

Gieysztor 2006, s. 44/45

W latach dwudziestych ubiegłego wieku Vatroslav Jagić, chorwacki współtwórca fundamentów slawistyki historycznej i językoznawczej, był gotów oddać całe piśmiennictwo naukowe w sprawie mitologii słowiańskiej w zamian za kilka nowych i pewnych tekstów źródłowych na tenże temat.

Kosiński 2020, s. 64

Prezentował Vatroslav Jagić, chorwacki współtwórca fundamentów slawistyki historycznej i językoznawczej, który był gotów oddać całe piśmiennictwo naukowe na temat mitologii słowiańskiej w zamian za kilka nowych i pewnych tekstów źródłowych z tego okresu.

------------------------------------------------------------------------------

Gieysztor 2006, s. 50-51, 72

Tak na przykład w starożytnych Indiach doby wedyjskiej, poświadczonej głównie eposem religijnym Rigwedy i innymi tekstami od XII wieku p.n.e., znamy trójwarstwowy układ społeczeństwa ludzi wolnych (arja). W jego skład wchodzą bramini (kapłani), kszatrijowie (wojownicy) i wajśjowie (rolnicy). Odpowiednikiem tego modelu byłaby triada bóstw głównych, w których pierwszą funkcję sprawowała para Mitra i Waruna, drugą - Indra, trzecią zaś bliźnięta Aświnowie, inaczej Nasatjowie.

(…) Jeśli imiona bóstw irańskich, w szczególności sarmackich, pozostały prawie niezauważone przez Prasłowian, to istnieje wspólny irańsko-słowiański zasób słów wyrażających życic duchowe. Wkład irański w słownictwo słowiańskie - około trzydziestu wyrazów (…)

Kosiński 2020, s. 163–164

Tego typu podział został jednak wyraźnie zarysowany w Rygwedzie z XIII wieku p.n.e., gdzie wymieniono trzy kasty wolnych ludzi (arja), braminów (kapłanów), kszatrijów (wojowników) i wajśjów (rolników), reprezentowanych przez odpowiednią triadę bóstw: Mitra i Waruna (władza), Indra (wojna), bliźniacy Aświnowie (rolnicy). Mimo wielu indoirańskich podobieństw należy zauważyć, że nazwy indyjskich czy sarmackich bóstw nie zostały przeniesione do języka słowiańskiego, a cały zasób słownictwa religijnego w zakresie indoirańskich pożyczek ogranicza się do ok. 30 słów…

------------------------------------------------------------------------------

Gieysztor 2006, s. 239, 237

Na ich czele wymienić trzeba trzy wybitne przykłady rzeźby drewnianej. Pierwszy to głowa mężczyzny z brodą znaleziona w Jankowie nad Jeziorem Pakoskim, potraktowana z pełną ekspresją i znaczną umiejętnością, jakby echo plastyki przedromańskiej, co ostatnio nawet nasunęło domysł, że może to być głowa Chrystusa. Drugi - głowa mężczyzny z wąsem, wyłowiona z rzeki Warty pod Dąbrówką niedaleko Radomska

(…) Nie wydają się one posągami bóstw, podobnie jak płaskorzeźby z Altenkirchen i Bergen na Rugii, datowane hipotetycznie na X i XI wiek; na kamieniu altenkircheńskim wąsaty mężczyzna trzyma oburącz róg do picia, a relief bergeński wyobraża mężczyznę z nakrytą głową z rękami na brzuchu

Kosiński 2020, s. 199/200

Posągi bogów to drewniane, rzezane snycerską robotą słupy zwieńczone wyobrażeniem głowy bóstwa (taką głowę dębowego posągu bożka wyłowiono z jeziora w Jankowie koło Mogilna i Warty pod Dąbrówką koło Radomska) lub duże, pełne rzeźby figuralne, takie jak okaz z Alt-Friesack koło Poczdamu. Trafiały się jednak również posążki mniejszych rozmiarów z metali szlachetnych. Znane są też reliefy przedstawiające bóstwa na dużych głazach eratycznych (np. wyobrażenie postaci z olbrzymim rogiem na kamieniu z miejscowości Altenkirchen koło Arkony na Rugii).

------------------------------------------------------------------------------

Szyjewski 2003, s. 43

Warto przypomnieć, że słowiańskiego słowa Bóg użyli misjonarze Słowian na określenie greckiego Theos i łacińskiego Deus dlatego, że znaczeniowo odpowiadało pojęciu istoty nadprzyrodzonej. Bóg w językach słowiańskich pokrewne jest irańskiemu bhaga „dawca łask // bogactw” czy skr. (sanskryckiemu) bhágas „darzący, pan, majątek, szczęście”

Kosiński 2020, s. 190-191

Słowiańskiego słowa „bóg” użyli misjonarze Słowian na określenie greckiego Theos i łacińskiego Deus, dlatego że znaczeniowo odpowiadało ono pojęciu istoty nadprzyrodzonej. Bóg w językach słowiańskich pokrewny jest irańskiemu bhaga (…) czy sanskryckiego bhagas (…)

------------------------------------------------------------------------------

Urbańczyk 1991, s. 107

Równocześnie w opowieści interpolatora tej kroniki o związku rodzinnym zachodzącym między Swarogiem a Dadzbogiem można widzieć nikły ślad słowiańskiej mitologii.

Kosiński 2020, s. 196

Relacja interpolatora księgi Malali o stosunku pokrewieństwa obydwu bóstw jest ocalałym, nikłym reliktem słowiańskiej mitologii.

------------------------------------------------------------------------------

Szyjewski 2003, s. 98

Rozpatrując problem Najwyższej Istoty na materiale indoeuropejskim, widać, że ów pierwotny najwyższy bóg tożsamy z niebem nosił imię *Deiwos, a imię to oznaczało jasność i światłość dnia, niebo i boga zarazem. Patriarchalni Indoeuropejczycy obdarzali tego boga płcią męską, nazywali ojcem (*pitar) i władcą (*ansura) świata, przydawali mu też rodzinę, do której należeli jego małżonka Ziemia-matka (*Ghđem-matar), córka – Jutrzenka (*Aušt ra) i dwóch koniokształtnych synów o cechach solarnych.

Kosiński 2020, s. 195

Ów pierwotny najwyższy bóg tożsamy z niebem nosił imię *Deiwos, co oznaczało jasność i światłość dnia, niebo i boga zarazem. Nazywano go ojcem (*pitar) i władcą (*ansura) świata, miał też ponoć rodzinę, do której należeli jego małżonka Matka Ziemia (*Gdem-matar), córka – Jutrzenka (*Auštra) i dwóch okoniokształtnych synów o cechach solarnych

------------------------------------------------------------------------------

Szyjewski 2003, s. 80–81

Symbolem jednoczącym różne poziomy i wymiary kosmosu jest zwykle centralna oś kosmiczna, czyli axis mundi. Wokół niej zorganizowane są i na niej wspierają się poszczególne jego piętra, poszczególne światy. Pionowa oś kosmiczna, umiejscawiana zawsze w centrum, przedstawiana jest na ogół jako Kosmiczny Słup (Filar, Kolumna, Drabina), jako Góra Kosmiczna bądź też jako Drzewo Kosmiczne

Kosiński 2020, s. 153

… czyli axis mundi, która przedstawiana jest na ogół jako kosmiczny słup (Filar, Kolumna, Drabina), Góra Kosmiczna bądź też Drzewo Kosmiczne

------------------------------------------------------------------------------

Szyjewski 2003, s. 83

Określa się je jako sierdzień bądź żabkę, terminy opisujące trzpień dyszla w wozie, co ma oczywiste powiązania z gwiazdozbiorem Wielkiego i Małego Wozu

Kosiński 2020, s. 153

Miejsce styku, czyli trzpień dyszla Wielkiego Wozu, … określa się jako sierdzień bądź żabkę…

------------------------------------------------------------------------------

2) Świat jest czarno-biały, wskaż wroga i zwalczaj go!

Pamiętaj: „akademickość” jest zła, „nieakademickość” jest dobra. Bij w akademika jak w rudego psa! Pierwszy z wrogów – Aleksander Bruckner? Kojarzy się z nazizmem i faszyzmem (s. 63) – połącz te dwa słowa w jednym wersie i wytrwale powtarzaj w najróżniejszych konfiguracjach, aż czytelnik niemalże będzie już widział tego Brucknera, jak stoi na katedrze w Berlinie w mundurze SS-mana i prowadzi wykład dla Ślązaków o kulturze staropolskiej po niemiecku. Ale zaraz zaraz… O polskiej? Jak to?! Bruckner Antypolak (s. 64). Bruckner – kolaborant z Niemcmi i tępiciel polskości (s. 105). Bruckner – napastliwy ignorant… lekceważy kulturę ludową” (s. 177). Ale nie tylko Bruckner wrogiem jest. A współczesny historyk D.A. Sikorski? Rozjechał całe dziedzictwo Słowiańszczyzny walcem. Jego książka to stek bzdur i manipulacji faktami (s. 91). DAS pisze „w filogermańskim stylu”, a Henryk Łowmiański i Jerzy Strzelczyk „mniej lub bardziej udolnie kamuflują swój filogermanizm” (s. 91). Leszek Moszyński pisze „w swoim zacietrzewieniu… autorytatywnie” (s. 100). Leszek Moszyński i Leszek Bednarczuk mają złą wolę (s. 101) – to nie nauka, zwykła propaganda, serwilizm polskiej nauki… Elżbieta Kowalczyk prezentuje równie pogardliwą postawę, rozważa buńczucznie, celowo manipuluje ubogimi w wiedzę (s. 101). Mieczysław Buczyński wyciąga żenujące wnioski (s. 102). Strzelczyk to bezceremonialny insynuator (s. 115). Zresztą wszyscy akademicy to „akademicki beton” (s. 115), piszą oni „z nieskrywaną pogardą… buńczucznie” (s. 115). A pan Barkowski chyba za dużo czasu spędził na emigracji, „bo widać, że tego kompletnie nie rozumie”. I tak dalej, i tym podobne, w tym stylu.

3) Wyrzuć wszystkie słowniki do śmieci. Słowniki kłamią!

Słowniki języka polskiego nie istnieją. To znaczy istnieją, ale nie należy z nich korzystać. Z jakichś powodów trzeba czytelnikowi serwować etymologię różnych słów, kiedy tylko się da, ale nie należy tego robić za słownikami. Bo słownikarze to wszyscy bez wyjątku – kłamcy. Należy słowa etymologizować samemu, jak komu pasuje. Wszystko zależy od pomysłowości i inwencji. Więc do dzieła!

Przykładów jest cała masa, ale wymieńmy tylko najbardziej wybitne. Ot, na przykład taki: sporysz (na stronie 148) jest zestawiony z wyrazem sporzywanie. Tak: „sporzywanie”. Bo współcześnie to „spożywać”, ale wcześniej było „sporzywać” (przez ‘rz’). Pan Kosiński widocznie dopatrzył się, że prasłowiańskie *sporiti (od słowa „spor”) a „spożywać” to widocznie to samo. Tyle tylko że spor to spor, a spożywanie należy do tej samej rodziny wyrazowej co życie, żywy itp. No nic to, idźmy dalej. Greckie słowo Tegyraeus (s. 172; przydomek Apolla, greckiego boga). Po co znalazł się w książce o wierze Słowian? Zdaniem T.Kosińskiego jest on niewytłumaczalny „z grecka czy rzymska”, czyli… ma etymologię słowiańską – jest to „tęgi ra/re” + wyraz „us” (dosłownie gruby, owalny jak słońce). Czyżby? Jakieś 2 minuty zajęło mi znalezienie w googlach informacji, że to epitet Apolla utworzony od nazwy miasta Tegyra w Beocji. Czy „Tegyra” oznaczało „tęgi ra” (tzn. jak gdyby w systemie Kosińskiego „tęgie słońce”?). Tegyra jak Polygyra (inne miasto beockie), a skoro Polygyra to z angielska „many windings” (tj. dużo zakrętów), wniosek z tego taki, że „te” jak i „poly” są jakimiś pierwszymi członami złożeń, a „gyra” to zakręt, co pasuje do nazwy miejscowej. Gdzie tu miejsce na „tęgiego re”?

Podobnych błędów jest w tej książce dziesiątki, ale nie ma sensu pisać o nich wszystkich. Tomasz Kosiński jak zwykle produkuje kolejne etymologie ludowe, nienaukowe, które dawniej nazywano „dzikimi”, i to określenie chyba najlepiej pasuje to tego, co można przeczytać przez całe 500 stron: na przykład etymologia „biesiady” (s. 188) jest podawana za… Wacławem Potockim („bies siada”), barokowym poetą z XVII wieku. Co tu komentować? Autor książki nie wie też prawdopodobnie, że rosyjski wyraz „ad” (piekło) pochodzi z greckiego „had” (Hades) i sili się na „oryginalne” tłumaczenia (odwrócenie da- ‘darzenie’, bo niebo daje, a piekło zabiera – czytamy na s. 129 – co zostaje zestawione z angielskim „add” ‘dodawać’, rzekomo pożyczką od Połabian za pośrednictwem Sasów). Kreatywości i wyobraźni panu Kosińskiemu nie można z pewnością odmówić. Etymologia dzika, naiwna – to jedno, ale kolejną cechą tych pomysłów jest to, że przypominają alegoryczne interpretacje w mitografiach XVII- i XVIII-wiecznych (takich jak u Sarbiewskiego i innych). Ostatnie 100 lat rozwoju nauki poszło w las. Niech żyje etymologia przednaukowa! Innych przykładów nie będę omawiać, żeby niepotrzebnie nie wydłużać tej recenzji (ale czytelnika może zainteresować np. etymologia takich słów jak chociażby umierać s. 143, rozum, pamięć, ziemia s. 129, miesiąc s. 203, prawda s. 97; jeśli pan Kosiński nie wie, co to słownik, to polecam mu zapoznanie się np. ze Słownikiem języka polskiego W. Borysia, tam większość tych słów jest wytłumaczona, nie trzeba odkrywać Ameryki od nowa).

* * *

No dobrze, a co w tej książce jest oryginalnego, bo że jest masa hejtu i całe morze niekompetencji – to jasne samo przez się. Większość z nas na pewno kojarzy słowa do re mi fa sol la. Tak – to gama w muzyce. Otóż według T. Kosińskiego to koncepcja 7 sfer nieba, którą stworzył sam: jasne niebo Jasza, święte niebo Świętowita, pogodne niebo Peruna lub Swaroga itd. (s. 133, 134, 171). Jest jeszcze „nowa” koncepcja umieszczenia bóstw słowiańskich na tzw. Światowidzie ze Zbrucza. No ale żeby wiedzieć, że posąg przedstawia bóstwa i do tego słowiańskie, to trzeba po pierwsze – wiedzieć, czy ten posąg był obiektem czci przez Słowian (tzn. to Słowianie go wyrzeźbili i czcili), a po drugie – wiedzieć, czy w taką Ładę czy którąkolwiek z bogiń, w które Tomasz Kosiński „wierzy”, rzeczywiście wierzyli też wczesnośredniowieczni Słowianie. Bez tego te i podobne dywagacje są tylko koncepcjami Tomasza Kosińskiego i niczym więcej.

Autor „Wiary Słowian” nie rozumie, na czym polega nauka (i w ogóle „jak to się robi”), i dlatego przesuwa punkt ciężkości z kryterium bliskości czasowej źródeł historycznych do epoki, do której się odnoszą, na kryterium „osobiste”, „emocjonalne”. Jeśli jakiś badacz nie wierzy w panteon Długosza, jest podejrzenie co do złej woli „Niemców”, tak jakby kryterium wartościowania w tej pop-nauce, którą uprawia Kosiński był czynnik polityczno-etniczny. „Lubię Niemców – więc będę lubił niemieckie źródła, a polskie zlekceważę” – tak chyba w wyobrażeniach Kosińskiego wygląda rozumowanie typowego polskiego historyka. Bo przecież wiadomo, że Helmold czy Thietmar to byli „germańscy kaznodzieje”, a Polacy Długosz i Kadłubek – zasługują na odrzucenie (s. 67). Ci pierwsi są bardziej wiarygodni, bo wrodzy do Słowiańszczyzny, a ich teksty są tak samo wrogie jak ich twórcy – polscy naukowcy zdaniem Kosińskiego tak właśnie myślą, dlatego że rządzi serwilizm i klientelizm polskiej nauki. Zatem „nie wiedzieć czemu” (s. 74) źródła obce przez większość historyków i religioznawców są traktowane jako bardziej wiarygodne niż rodzime. Kosiński jakby nie zauważa, że Saxo Gramatyka albo Thietmara od opisywanych wydarzeń dzieliło nieraz kilka czy kilkadziesiąt lat, a Długosz pisał 400 lat po chrzcie. Szczegół?

Granie na stereotypach antyniemieckich i manipulacje w książce Kosińskiego można znaleźć co kilka kartek. Można odnieść wrażenie, że jego fobie antyniemieckie i niechęć do środowiska akademickiego są tak silne, że… pan Kosiński czasem nie kontroluje tego, co pisze. Przykład? „Opisy świątyń w Złotych łąkach Al-Masudiego z 956 r. – większość akademickich historyków nie daje im wiary (s. 70–71). Czyżby? Stanisław Urbańczyk, Aleksander Gieysztor, nawet D.A. Sikorski wymieniają je w swoich pracach, a ten ostatni poświęca im nawet 2-3 strony i traktuje jako wiarygodne źródła. Więc o co chodzi?

Pomijam tu masę niedorzecznych twierdzeń autora, jak to, że „mitologie germańska i słowiańska pochodzą w dużej części z Mezopotamii” (s. 74), tłumaczenie kroniki Jana Malalasa było na rosyjski (s. 89), „najstarszym źródłem pisanych, gdzie podane są imiona słowiańskich bogów, jest kronika Długosza” (s. 193), bo jest ich zbyt wiele, żeby każdemu poświęcać uwagę. Podobnie jak błędów rzeczowych – np. według „Kosy” filologowie Mikołaj Gałkowski i Viljo Mansikka byli historykami (s. 91), a archeolog Włodzimierz Szafrański – historykiem i religioznawcą (s. 66) i wiele innych.

Ulubionym zajęciem p. Kosińskiego jest jednak chyba przypisywanie dawnym Słowianom swoich własnych wierzeń i stylu życia – yin i yang (s. 189), hipotezy Gai (s. 195), a nawet wiedzy, że słońce jest centrum naszej galaktyki (s. 161). Naprawdę? Prasłowianie znali teorię heliocentryczną Kopernika i znali słowo „galaktyka”? Zapytany o metodologię, autor zapewne odpowiedziałby, że opiera się na posiadanych informacjach o Słowianach i swoistej intuicji poznania (s. 133). I to chyba wystarczy za komentarz do jego książki.

Czy polecam książkę Tomasza Kosińskiego „Wiara Słowian”? Tak, jeśli ktoś chce zgłębić temat: jak powstaje pseudonauka albo ma nietypowe poczucie humoru. W innych wypadkach – niekoniecznie.

#pseudonauka #pseudoscience #alternative history #historyofpoland

1 note · View note