#Чыңгыз Айтматов

[wanderer-on-the-steppe]

@makawicja It's been half an eternity since you've tagged me for the "list nine of your favourite books ever"-game, but here, finally, is my list. And there's so many more that deserve to be in it, but somehow I managed to limit it to nine (approximately in the chronological order in which I've discovered them, if I remember correctly):

Khalil Gibran – The Prophet

Stefan Andres – El Greco malt den Großinquisitor

Arthur Koestler – Darkness at Noon

Meaghan Delahunt – In the Blue House

Claudio Magris – Mutmaßungen über einen Säbel (Illazioni su una sciabola)

Henryk Sienkiewicz – Mit Feuer und Schwert (Ogniem i mieczem)

Bryn Hammond – Against Walls

Tschingis Aitmatow – Der weiße Dampfer (Чыңгыз Айтматов - Белый пароход)

Corine Sombrun – Les Esprits de la Steppe

I tag @theophan-o @weirdpolis @polutrope and @searchingforserendipity25 if you want to.

#books #literature #tagging game

[masumcetin]

Birbirini seven insanlar konuşmadan da anlaşabiliyor kimi zaman.

Cengiz Aytmatov, Toprak Ana s.84

Yürekleriyle, ruhlarıyla, kafalarıyla bir olmuşlar gibi anlıyorlardı birbirlerini. 

Cengiz Aytmatov, Gün Olur Asra Bedel s.219 Fotoğraf: Krzysztof Kieślowski’nin 1991 yapımı, “La Double Vie de Véronique” (Véronique'in İkili Yaşamı) filminden, (Irène Jacob & Philippe Volter).

#cengiz aytmatov #toprak ana #Чыңгыз Айтматов #la double vie de véronique #krzysztof kieślowski #krzysztof kieslowski #véronique'in İkili yaşamı #irène jacob #irene jacob #philippe volter #gün olur asra bedel

[silentambassadors]

Жаткан жери жайлуу болсун, Chyngyz Aitmatov.  Kyrgyzstan’s most famous bard, Aitmatov wrote in Kyrgyz, Russian, and (occasionally) English.  Even though his father was executed by the Soviets in 1938 for “bourgeois nationalism” in one of Stalin’s countless purges, Aitmatov was a staunch Soviet throughout his life (although perhaps his close association with Gorbachev in his later, diplomatic career show more clearly his political beliefs--an ally of perestroika!).  Aitmatov died on this date in 2008 at the age of 79.

Stamp details: Issued on: August 13, 2009 From: Bishkek, Kyrgyzstan MC #583-590

#Чыңгыз Айтматов #Chyngyz Aitmatov #Chinghiz Aitmatov #Чинги́з Тореку́лович Айтма́тов #Kyrgyzstan #Kyrgyz Republic #Кыргызстан #Киргизия #Кыргыз Республикасы #چىڭعىز ايتماتوۋ #Çıñğız Aytmatov #stamps #philately #june 10 #writers #soviet union #Kirghiz Soviet Socialist Republic

[patrikenander]

EN VÄRLDSBERÖMD FÖRFATTARE DU TROLIGEN INTE HÖRT TALAS OM - TJINGIZ AJTMATOV: DZJAMILJA

EN VÄRLDSBERÖMD FÖRFATTARE DU TROLIGEN INTE HÖRT TALAS OM – TJINGIZ AJTMATOV: DZJAMILJA

Tjnigiz Ajmatov (Чыңгыз Айтматов) 1928-2008: Dzjamilja “Džamilja” Utgiven 1958 På svenska 1978 65 sidor Översättning: Lars-Erik Blomqvist Wahlström & Widstrand Hade det inte varit för mitt, även för mig, förvånande goda minne för namn hade jag inte reagerat när min vän T. frågade om jag vill ha en liten tunn bok Dzjamilja skriven av Tjingiz Ajtmatov. Jag kastades tillbaka till 70-talet och svensk…

View On WordPress

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/03/19/zhamijla-povesti-tuuraluu-kyzyktuu-15-fakty-moskvada-zharalgan-kyrgyz-povesti/

"Жамийла" повести тууралуу кызыктуу 15 факты. Москвада жаралган кыргыз повести

Чыңгыз Айтматовдун “Жамийла” повести кыргыз адабиятчылары Кеңешбек Асаналиевдин сөзү менен айтканда “чыгармачылык бешенесин ачкан жаш кезинин шедеври, колго бир тийген асыл заты”, Камбараалы Бобуловдун айтуусунда “сүйгүнчүктүү чыгармасы, көкүрөк баласы, айдыңдуу талаада эч кимден тартынбай бардык үнүн созуп ырдаган жаштык ыры”.

Мына ушул чыгарманын айланасында фактыларды жыйноого айтматовтаануучу, адабиятчы жана педагог Абдыкерим Муратов жардам берди.

Бүгүн “Жамийла” ошол повесть тууралуу 15 фактыны сунуштайбыз.

“Жамийла” Москвада жазылган.Жаш жазуучу Чыңгыз Айтматов Максим Горький атындагы дүйнөлүк адабият институтунда окуп жүргөн 1956-1958-жылдарда, Тверь саябанындагы батирде жашаган кезде бул шедевр чыгармасын жараткан.

Чыгарма кыргызча жазылган.Айтматов алгачкы аңгемелерин орусча жазып, орус тилиндеги басылмаларга чыгарып келсе, “Бетме-бет” жана ушул “Обон” повесттерин адегенде кыргызча жазган. Кийин кайра орусча жазууга өткөн.

Александр Твардовский аталышын оңдоп койгон. Жазуучу “Обон” повестинин орус тилиндеги вариантын Москвадагы “Новый мир” журналына алып барганда анын редактору “Джамийла” деп атын оңдоп, анан журналдын 1958-жылдагы №8 санына (3-32-беттер) чыгарган.

Адегенде “Обон” деген ат менен жарыяланган. Аны кыргызча “Ала-Тоо” журналы 1958-жылы №10 санына басып чыгарган. Чыгарманын аты Даниярдын Жамийлага август түнүндө ырдап берген ырынан улам ушундай аталган.

Мухтар Ауэзов ак жол каалаган. Ошол кезде СССРде эң кадырман казак жазуучусу Ауэзов 1958-жылы 23-октябрдагы “Литературная газетага” Айтматовго жана анын “Жамийласына” ак жол каалаган макаласын “В добрый путь” деген ат менен чыгарат.

Луи Арагон жогору баалаган. Ошол кезде жалпыга таанымал француз жазуучусу Арагон “Жамийла” повестин “Дүйнөдөгү махабат жөнүндөгү эң сонун баян” деп атап, ал тууралуу макаласын 1959-жылы апрелде Парижден басып чыгарган.

Жазуучуга Лениндик сыйлыкты алып келген чыгармалардын бири. “Повести гор и степей” деген китеби үчүн Айтматовго 1963-жылы 21-апрелде СССРдеги эң жогорку сыйлык – Лениндик сыйлык ыйгарылган. Ал китепке орус тилинде жазылган “Кызыл жоолук жалжалым”, “Биринчи мугалим”, “Бото көз булак” деген чыгармалары менен бирге “Жамийла” повести да кирген. Бул сыйлык кыргыз жазуучуларынын ичинен биринчи жана акыркы жолу да ушул китепке бирилген. Ушул эле жылы ноябрь айынан тартып ушул китептин арты менен жазуучу Адабият жана искусство боюнча Лениндик сыйлыкты ыйгарып берүү комитетинин курамына кирген.

Повесттеги стилдик жаңылык. Окурмандар үчүн повестти күтүүсүз нерсе – бүт сюжеттин биринчи жак – өспүрүм бала Сейит тарабынан баяндалып берилиши эле, бул кыргыз адабияты үчүн жаңылык гана болбостон, ошондон кийин бул ыкманы көптөгөн жаш жазуучулар туурап чыккан.

  “Жамийла” кинофильминен кадр

Кыргызстан Жазуучулар союзундагы ташбараң. 1959-жылы 16-январда Фрунзе шаарында Жазуучулар союзунда “Жамийла” повестинин тилине арналган партиялык талкуу жыйыны болуп, анда 23 адам чыгып сүйлөп, чыгарманын тилин талдоого караганда авторго “согушта жүргөн күйөөсүн таштап кеткен бузулган аял” тууралуу дооматтар айтылып, жаш жазуучуну келекелеп да, сындап да чыгышат. Эки гана “жаш бала” – кийинки белгилүү сынчылар Камбаралы Бобулов менен Кеңшбек Асаналиев повестти жана анын авторун коргоого алган.

Жазуучуну жер караткан чыгарма. Ошол жыйынды жазуучу кийин атактуу болгондо мындай эскерет: “Жамийла” повести жарык көргөндө аттуу-баштуу, өзүбүздүн эле жазуучубуз аны абд��н катуу сынга алды. Повестимди партиялык жыйында, коомчулуктун алдында талкалап салды. Ал өзүнүн повестке койгон дооматында адабий чыгармалардын маани жана мазмунун коммунисттик партиянын саясатына ылайыкташтыруу керектиги, соцреализмден алыстабоо, идеологиянын башкы нугу тууралуу айтып отуруп, акыры үй-бүлөдөгү ажырашуу иши коммунисттик партия тарабынан талкууланчу чоң нерсе экенин айтты. Партия негизинен үй-бүлө биримдигин сактаган элемент экенин баса көрсөтүп, акыры менин повестимде ушундай идеяларга дал келбеген сюжеттин болгонун белгиледи”… “…Менин жан дүйнөмдү өрттөгөн ушундай сөздөрдү эмне кыларымды билбей, аргасыз тыңшап отурдум. Кишилердин баары мени карап, каткырып күлүп жатышты. Айрымдары мени түрткүлөп, чымчылап да жиберди…” “…Аларга жооп бербей, аргасыз күлүп гана кутулдум. Бирок чындыгында, мындай окуя менин көңүлүмдө өмүр бою калды…”

Каармандардын прототиптери да бар. Бул тууралуу жазуучунун “Балалыгым” деген баянында мындай деп айтканын окуйбуз: “Алысыраак туугандарыбыздын эки уулу тең фронтко кеткен. Алардын улуусу аскерге алынардан мурда жаңы эле үйлөнгөн. Анда согуш башталганы калган экен. Ал жашына карабай армиянын катарына чакырылган. Чыгармадагы Жамийланын күйөөсүнүн турмуштук негизи – прототиби мына ошол жигит эле. Кийин бул эки бир тууган фронттон кайтпай калды. Жамийланын прототиби болсо өтө шайыр, ийкемдүү жаш келин эле. Ал Шекерден эмес, коңшу айыл көк-сайлык. Даниярдын прототиби эвакуациялангандардын бирөө болучу. Жаңылбасам, Казакстанда төрөлгөн, балдар үйүндө чоңойгон адам эле. Ал узун бойлуу, олбурлуу, көп сүйлөбөгөн, түнт жигит болчу. Бир топ согуш жарадарлары менен бирге Шекерге жиберилиптир. Баарынын эле согуштан алган жараттары жеңил болбогону менен эптеп жумуш кылса болот эле. Даниярды “өкмөттүн баласы” дешчү. Сол буту менен аксап басчу”. Андан ары жазуучу – бала Сейиттин прототиби алар качып кеткенден кийин артынан кууп барып, экөөнү станциядан таап алганын, кол кармашып кетип баратышканын, аларга жолугуп сүйлөшкөнүн, Карагыз энесинин эмне айтканын, алардын берген жообун да жазат.

Бул кара сөз эмес – ыр. “Жамийланы” талдаган адабиятчылар анын лиризмин жогору баалашты, лиро-романтикалык повесть дешти, өзгөчө “Август түнү” окуясын поэтикалык эпизод, прозадагы поэзия деп, чыгарманын бир дем менен окуларын өзгөчө белгилешти.

Бир айдын бестселлери. 2012-жылы Чыңгыз Айтматовдун “Жамийла” повести Улуу Британиянын эң ири Waterstones китеп сатуу тармагы тарабынан август айынын эң мыкты китеби катары табылган. “Жамийла” Айтматовду жана кыргыздарды, кыргыз адабиятын дүйнөгө тааныткан чыгарма. Повесть орусча чыгары менен бүт дүйнө жүзүнө которула баштады, кыргыз деген эл бар экенин, Айтматов деген жазуучу чыкканын дүйнө окурмандары биле баштады, жазуучуга да зор канааттануу берди. Кыргыз адабиятынын дүйнөлүк аренадагы арымы дал ушул чыгарма менен башталды.

Данияр менен Жамийланын сүйүүсү көркөм өнөрдүн башка формаларында жашоосун улантты. Кинодо “Жамийла” деген фильмди 1969-жылы Поплавская тарткан. Оператору – Кадыржан Кыдыралиев. Жамийланын ролун Наталья Аринбасарова, Даниярдын ролун Сүймөнкул Чокморов, Сейиттин ролун Насредин Дубашев ойногон. Дагы бир фильм 1994-жылы Моника Теубер (Кыргызстан, Германия, АКШ) тарабынан тартылган. Театрда повесттин негизинде Нурмаханов инсценировка жазып, Абдыкалыков сахналаштырган. Операда 1961-жылы Кыргыз мамлекеттик опера жана балет театрында Раухвергер музыкасын жазган “Жамийла” операсы ушул повестин негизинде коюлган. Музыкада казак композитору Илья Жакановдун “Даниярдын ыры”, “Жамийланын ыры”, Бек Борбиевдин “Жамийла” деген обондору ырдалып жүрөт.

Жамийла менен Даниярдын кийинки жашоосу уланып жатат.Каармандардын повесттен чекити коюлгандан кийинки тагдыры тууралуу да чыгармалар жазылды. Мурзапар Үсөн “Сейит” деген повестинде (“Ала-Тоо” журналы, 2016, №10) Москвадан санавиация менен Казакстанга келген Сейиттин ал жерден Данияр менен Жамийлага жолугуусу баяндалат.

Абдыкерим Муратов, “Sputnik-Кыргызстан”, 12.08.2017-ж.

#Адабият #Жамийла #Ч. Айтматов

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/03/04/manas-kylymdar-sanzhyrasy/

«Манас» – кылымдар санжырасы

Ак кар баскан Ала-Тоонун боорунда бир төөнүн эки өркөчүндөй чогуу жашап, эриш-аркак күн кечирген казак менен кыргыз тарыхтын узун кербенинде үзөңгүлөш да, үндөш жүргөн. Ошондуктан Мухтар Ауэзов менен Чыңгыз Айтматов, Кенен менен Осмонкул, Жамбыл менен Токтогул, Чокон Валиханов менен Боронбай сыяктуу эки элдин чыгаан уулдары төш түйүштүргөн. Тарыхы гана эмес, тагдыры да катар өрүлгөн боордош журтту бириктире турган касиет-баалуулуктар аз эмес. Ошолордун бири жана уникалдуусу – «Манас» дастаны.

  Алаш ураандуу алп Манас

Казактын улут устаты Ахмет Байтурсун уулу баатырлар дастаны тууралуу «Мурунку жортуулдук заманда эл дене эсебинде болгондо, баатырлар жан эсебинде болгон. Элдин баатырлары кандай болсо, элдин руху да ошондой болгон» деп жазган. Учу-кыйыры жок Улуу талааны, эбегейсиз мейкиндикти ат туягы менен багындырган, күндүн батышына дуулдап жортуп, дүйнөнүн келбетин алда канча жолу өзгөрткөн баатыр бабаларга жоруктагы акындар күч-жигер берсе, каармандык эпос ар-намысын камчылаган. Эпикалык акыл-эстүү көчмөнгө эл камы үчүн от менен сууга түшүүгө тайманбаган каарман эр-азамат үлгү болду, ошентип кылымдар алкагында жоокер түркүлөр арасында кынтыксыз кейипкер – баатыр культу калыптанды.

Тууган жерди кыраан куштай коргоп, тууган элин боз торгой жумурткалаган байманалуу өмүргө баштай турган жеңүүчү баатыр бейнесин чоң ышкы менен ырдаган жомокчу – ырчылардын мартабасы качан да жогору болгон. Бардык көчмөн элдер��ин орток мурастары «Коркут ата китеби», «Огузнама», «Манас» сыяктуу улуу эпосторубузда Байкалдан Балканга, Алтайдан Альпы тоосуна чейин жорткон жоокер элдин шаңдуу жоругунун жөнөкөй сүрөтү гана эмес, элибиздин руху, терең акылмандык ой жүгүртүүсү катар сакталган. Ошол себептүү түркү элдери ааламда теңдеши жок телегейи деңиздей эпосту жаратты, акындыгы менен даңкы чыгып, адамзат маданиятына асыл казынаны белек кылды. Ошол берметтердин ичинен Гиннестин рекорддор китебине кирген «Манас» ырынын түгөл түркү үчүн баасы өзгөчө зор экендиги белгилүү. «Манас» – кыргыздын улуу эпосу гана эмес, түркү элдеринин эпикалык мурасынын да алпы. Телегейи деңиз бул дастандын көлөмүнө дүйнөдө бир да бир эпикалык чыгарма теңдеше албайт. Мисалы, Сагымбай Орозбаковдон жазылып алынган ырдын көлөмү 250 000 саптан турат. Бул Фирдоуси «Шахнамасынан» 2 эсе, Гомердин «Илиадасынан» 16 эсе көп. Ага Саякбай Каралаевден жазылып алынган Манастын баласы менен небересин бейнеленген «Семетей», «Сейтек» ырларын кошсоңуз, тоону козголто турган, деңизди толкута турган, токойду үргүлөтө турган акындыктын көркөм кудуретин тааный аласыз.

Энциклопедиялык сыпаттагы, эпикалык тыныштагы эпостун аркы башаттары өтө тереңден тамыр алат. «Мурункулардан калган сөз: Каракан, Угуз хандан кийин Аланча хан уругунан Байгур, Уйгур дегендер (болгон) экен» деп эсте жок эски замандан санжыра баштай турган дастан Манасты:

«Артык тууган Манастын, Аркы атасы – Карахан. Карахандан тараган. Киндик каны тамган жер, Алтай деген жер экен», – деп тааныштырат. Ошентип аркы Алтайлык тамырдан башат алып, түпкү тегин Карахан, Огуз хан менен байланыштырган алп Манас жаалданган бир маалында:

«Атам – Жакып, Манасмын, Аркы уругум – Алашмын!» –

деп улуу бабаларына сыйынат.

«Алаш, алаш болгондо, Ала тай ат болгондо, Тамгасыз тай, энсиз кой болгондо» деген уламыш сөз казак, кыргыз, каракалпак сыяктуу бир атадан тараган калктарга орток ураан болгон. Ошондуктан дастанда:

«Аркы атабыз Алаш – деп, Намысыңа талаш!» – деп, Алты жүз аргын, найманды, Эт тартууга жайлады. …Түбүнөн бөтөн тууппу, Түрктү кудай уруппу?! Алаш хан экен атабыз, Алышпай кантип жатабыз», – деп Алаш ураанын туу кылып көтөрөт. Ошондой болгондо, учурда жүз жылга толгон Алаш автономиясынын урааны Алаш хан менен Манас баатыр заманынан жалгашып, урпактан-урпакка жеткени доо туудурбайт. Бул өңүттө тарыхий ырлар, уламыштар, санжыраларды жүйөлүү өздөштүрүү аркылуу ата мекендик тарыхтын дарек корун байытууга болот. Тек гана «Манас» ырынын өзүндө түгөл түркү элдерине тиешелүү канчалаган тарыхий окуялар, жер-суу аттары, түп-теги бир кейипкерлер бар десеңизчи.

Эгер «Манас» эпосун адамзаттын акыл-ой казынасына кошулган алп мурас десек, ушул ырдын өзөгүндө баатыр бабаларыбыз тууралуу өмүр таржымалдарынын өрүлүп, саймаланганын байкайбыз. «Манас» ырында жалпы алты Алаштын, түгөл түркү элинин биримдиги даңазаланат. Тек гана кыргыз тарыхына тиешелүү гана эмес, казакка байланыштуу да көптөгөн маалыматтар, даректер келтирилет.

«Ортоктош болгон нойгут бар. Аркасы тийген найман бар, Коңшулаш жүргөн коңурат, Үйүрлөш жүргөн үйшүн бар. Аралашкан алчын бар, Аргындан Каракожо бар», – деген саптар эпос менен этностун бирдиктүү организм экендигин көрсөткөндөй. Ошондуктан төл тарыхыбызды чет өлкөлүк саякатчылардын жол жазмалары менен архивдерден гана издебей, каармандык ырлардан, алтын уламыштарыбыздын аркагынан издөө, эс-тутумубузду жаңылоонун бир жолу болсо керек. Бул өңүттө акылман элибиз жараткан ооз эки адабияттын үлгүлөрүн тарыхий дарек иретинде колдонуу, илимий изилдөөгө айландыруу – бүгүнкү күндүн талабы.

  Инсандар таалими

«Манас» ырын алгач ирет жазып алып, ааламга тааныткан көрнөктүү чыгыш таануучу окумуштуу, сейрек жаралган инсан Чокон Валиханов болсо, аны олуттуу изилдөө объектиси кылган, советтик зыяндуу идеологиянын кызыл отунан чабалекейдей канаты менен суу сээп коргоп, капаста калтырып койбой кайра жарыялануусуна жол ачкан Мухтар Ауэзов болчу.

Чокон Валиханов жазып алган эпостун бир көркөм бөлүгү «Көкөтөйдүн ашы» ыры узак жылдар бою тарых коюнунда жоголуп кеткенде, аны көз майын чырак кылып, таап алган, ырга экинчи өмүр тартуулаган академик Алкей Маргулан болду. Ошентип, казак элинин үч алп инсаны дүйнөдөгү эпикалык чыгармалардын алпы, түркү элдеринин сыймыгы «Манас» ырына бекем коргон болду. «Манас» ырын Чокон 1856-жылы Ысык-Көл экспедициясында Каркыра жайлоосунда өткөн жыйындарга катышып жүрүп, Боронбай бийдин айылында жазып алат. Бул тууралуу Чокон «Жунгария очерктери» аттуу эмгегинде: «Манас» – кыргыздардын бардык мифтеринин, жомокторунун, уламыштарынын бир мезгилге келтирилген жана бир адамдын – баатыр Манастын айланасына топтоштурулган энциклопедиялык жыйнагы. Бул талаа «Илиадасы» сыяктуу нерсе. Кыргыздардын жашоосунун түрү, үрп-адаты, адеп-ахлагы, географиясы, диндик жана медициналык билими, алардын эл аралык алакасы бул зор эпопеяда чагылдырылуусун тапкан» деп баа берет.

Академик Алкей Маргулан чыгыштын жарык жылдызы, окумуштуу Чокон жазып алган ырдын тили чечен, көркөмдүгү орошон чырайлуу болушуна казак менен кыргыздын боордоштук, туугандык сезими өзгөчө таасир кылганын далилдеп, дастанчы Чокон Валихановго ак пейили менен аңтарылып, ал эми В. Радловго келгенде басаңдап калгандыгын айтат: «Кыязы эки окумуштуу да бир ырды бир ырчыдан (Назар) жазып алганга окшойт. Мазмуну жагынан эки жазманын ортосунда артык ажырымдык жок. Ажырым ырчынын тек гана кандай эргүү менен айтканы, жазып алуучунун кандай ыкма колдонгондугу менен билинет. В.Радловдун жазып алуусунда айрым көркөм сүрөттөр менен катар, ырдын агымы жүйөлүү түрдө баяндалбай, кээде үзүлүп, кээде кыбырап калат. Чокондун жазуусундагы буркураган жыттар, көркөм бейнелер мында сейрек учурашат. Кыязы, Чоконго ачкан жан сырын ырчы В.Радловго ачпаган, куулукка салып, «Көкөтөй» ырынын көп жерлерин калтырып айткан, анын ичинде Көкөтөйдүн насыят сөзү такыр жок. Көч жолу, аш берүү, ашка чакыруу, аттарды сыноо сүрөттөрү Чокондун жазып алганындай кенен айтылбай, кыска-кыска чарпып жазылган».

Кеңеш өкмөтү доорунда «Манас» эпосун илимий жактан изилдөөнүн пайдубалын кеңейткен атактуу сөз зергери, залкар жазуучу Мухтар Ауэзов болгону бардыгыбызга маалым. Ал Чокон Валихановдун чыйырын жаңылап, Манас таанууну жаңы сапаттык деңгээлге көтөрөт. Кеменгер Ауэзов Ыбырай Абдрахмановдун Сагымбай Орозбаковдон жазып алган эпосунун нускасы менен алгачкы жолу 1928-жылы Фрунзеде таанышат. Академик-жазуучунун Манас таанууга кошкон чоң эмгектеринин уникалдуусу – «Киргизский героический эпос «Манас» деген көлөмдүү изилдөөсү. Монографиялык эмгектин биринчи нускасы 1934-жылы пайда болгон. Автор ар кандай саясий-идеологиялык тоскоолдуктарга байланыштуу анын өзөгүн өзгөртпөй, ар жылдары редакциялоо аркылуу эселеп өңдөп, болоттой курч кылып, өткүрдөй түшкөнү байкалат.

Бул фундаменталдуу изилдөөсүндө М.Ауэзов эпикалык мурасты түгөл түркүлүк мейкиндикте изилдегенде гана чыныгы натыйжага жетүүгө боло тургандыгын баамдап, концептуалдык сонун ыкма сунуштайт. Ырды Күлтегин, Тону-Көк мурастары менен бирдиктүү изилдөөнү сунуштап, эпостун чыгуу тегин эзелки Кыргыз хандыгы менен жуурулуштурат.

«Манас» эпосунун пайда болуу доорун атайын бөлүм кылып талдап, бул эпостун алгачкы сюжети IХ-Х кылымдардагы Кыргыз каганаты доорунда жаралышы мүмкүн деген пикирди билдирип, маанилүү идеяны сунуштайт. Ошондой эле, жалпы түркүлүк баатырдык эпос сюжеттеринин эски үлгүлөрү Орхон-Енисей тексттеринен башат алуусу мүмкүн деген пикирин билдирип: «Таш жазууларда Күлтегин эпостогу каармандардай жеңилүүнү билбеген баатырлардай болуп чоңоет. Баяндоодо хронологиялык ырааттуулук сакталган: Күлтегиндин он алты жаштан кырк жети жашка чейинки негизги эрдиктери, өмүрүнүн акыры сүрөттөлөт. Мында баатырдык эпостун сюжетине окшоштук бар» деп жазат.

Ошентип «Манас» ырынын көөнө түркүлүк тамырына илимде алгачкы ирет жарык түшүргөн кеменгер окумуштуу 1952-жылы 8-июнда Фрунзе шаарында өткөн жаңжалдуу талкууда «Манас» ырын идеологиялык чабуул жасагандардан билимдүүлүк менен коргоп, анын өмүр сүрүшүнө кепилдик алып берди. Москвадан «Манасты» зыяндуу, буржуазиялык, динчил, калкка жат эпос деп жарыялап, эпосту жок кылууга өкүм чыгарганы келген профессор Александр Боровков баштаган топ максатына жете албай калды. Ошол күнү «Манас акталды!» деген сүйүнүчтүү акжолтой кабар Фрунзеден ашып, бүткүл боордош элди кубантты. Мынакей, б��л да Мухтар Омархан уулунун айкөл жазуучу гана эмес, алаштын азуулуу көк жалы экендигин көрсөтүүчү дагы бир мисал.

Эл башчынын демилгеси менен курулган Эл аралык Түркү академиясы агайын элдер арасында алтын көпүрө болгон касиеттүү мурастар менен чыгаан инсандардын чыгармаларын жайылтып, таалим берүүнү алдыңкы муун улут кеменгерлеринин жолун бүгүнкү күнгө жалгап, аброй менен аткарып келет. Академия чоң көлөмдөгү «Манас» энциклопедиясын жана «Манас» сөздүгүн жогорку сапат менен жарыкка чыгарды. Бул – руханий биримдикке өбөлгө. Мынакей, миң жылдыктардын санжырасындай – “Манас” дастаны. Манасты кайта, кайта окуйлу.

Дархан КЫДЫРАЛИ, Эл аралык Түркү академиясынын президенти, “Кыргыз туусу”, 23.11.2017-ж.

#Манас #Тарых #Улуттук дүйнө тааным

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/08/27/dat-baspas-kalem-eesi/

Дат баспас калем ээси

Эл жазуучусу Көчкөн Сактанов 75 жашта!

Кыргыз Эл жазуучусу Көчкөн Сактанов — 60-жылдары кыргыз адабиятында жаңы доорду жараткан калемгерлердин бири. Ал замандаш калемдештери поэзия жана прозада жаңы чыйыр салып, чоң аренага секирик жасашкан Чыңгыз Айтматов, Сүйүнбай Эралиев, Сооронбай Жусуев, Жалил Садыков, Омор Султанов сыяктуу залкар таланттардын көлөкөсүндө калбай, өз темасын, стилин таап, кара сөздүн чебери катары адабиятта өз ордун ээледи.

Ал мезгил менин студенттик курагыма туш келди. Көчкөн Сактановду ошол жылдары элдин сүймөнчүктүү “Ала-Тоо” адабий журналына жарыяланган “Аспиранттын аялы” аталыштагы повести аркылуу тааныдым. Кыргыз интеллигентинин үй-бүлөлүк турмушу чебер жана жаңыча сүрөттөлгөн бул повестти ушул күнгө чейин унутпайм. Чыгармадагы кыргыз адабияты үчүн жаңы каармандар, изденүүдөн жаралган өзгөчө стили жана каармандардын кулк-мүнөзүн, жан дүйнөсүн ачып берген диалогдор мен үчүн да чоң адабий ачылыш болгон.

К.Сактанов жаңы актуалдуу темага биринчилерден болуп кайрылып, Кыргызстанда 60-70-жылдардагы жаңы каарман – кыргыз илимпозунун образын жараткан. Болгондо да, буга чейин адабиятыбызда калыптанып калган традициядан четтеп, жеке адамдын оң-терс сапаттарын, адеп-ахлагын жана ички толгонууларын иште, же коомдук жумуштарда эмес, үй-бүлөлүк жашоосунда чагылдырганы анын жазуучулук дараметин жана чыгармачылык жүзүн ачты.

Жазуучунун бул повестин 70-жылдары студент кезимде окуп, аябай таасирленгеним эсимде. Ушул макаланы жазып жатып, “Аспиранттын аялын” дагы бир жолу окуп чыгууну кааладым. Бирок, тилекке каршы, бул чыгарманы эч бир китепканадан таба албай койдум. Эгерде, повесть азыркы күндө да кайталанып басылса, өз окурмандарын табарына ишенемин.

Жазуучу ошентип алгачкы чыгармасы менен эле курмандарга таанылып, адабиятта жаңы ысым жаралганын айгинелеп койду. Жаш жазуучунун чыгармачылыгына көңүл бура башташкан күйөрмандарынын үмүтү акталып, Көчкөн Сактановдун 1968-жылы «Үчөөнүн жүрөгү» аттуу алгачкы повести басылып чыкса, андан кийинки жарык көргөн: “Апама кат”, “Умтулуу” аңгемелер жыйнактары, “Адат азабы”, “Маркумдар үнү” романдары да окурман журтчулугу тарабынан жылуу кабыл алынды.

Ар бир чыгармасында адамдын жан дүйнөсүн иликтеген, омоктуу ой-идея көтөргөн, окурманга жугумдуу сөз чеберчилиги байып, такшалып жатканы байкалчу.

Жазуучу кийинчерээк тарыхый темага ооп, кыргыз элинин башынан өткөн оош-кыйыш доорлорду көркөм чагылдырууга ыктаган. Көчкөн Сактановдун тарыхый темага ыкташына анын эл-жердин тарыхына сугарылган балалык чагы жана өз кыртышынан алыстабай дайыма тыгыз карым-катнашта болушу себептир. Ал бийик тоолуу Алай районундагы арча-карагайлуу, табигаты керемет Кең-Жылга айылында туулуп-өскөн.

Жазуучунун кичи мекени болгон Алай жергесинин өткөн тарыхы абдан бай, адам суктанарлык. Совет дооруна чейин азыркы Алайдын эле эмес бүтүндөй Ош обласынын аймагы Алай деп аталып бул аймакты Алымбек датка менен Курманжан датканын балдары беш болуштукка бөлүп башкарып келишкен. Элдин оозунда аңыз болуп айтылып калган бул тарыхый инсандар жөнүндө маалыматтарды эл арасынан жана тарыхый булактардан көп жылдар бою жыйнап жүргөн аракети “Курманжан Датка” аталыштагы драма жазуусуна түрткү болгон. Бул драма Кыргыз Эл жазуучусу Төлөгөн Касымбеков менен биргеликте жазылып, Токтоболот Абдымомунов атындагы мамлекеттик академиялык драма театрында, .Султан Ибраимов атындагы Ош кыргыз драма театрында жана Нарын театрларында коюлган.

Кыргыз мамлекеттик Академиялык драма театрынын ошол мезгилдеги адабий бөлүмүнүн башчысы Абибилла Пазылов мындай деп эскерет:

“Төлөгөн Касымбеков менен Көчкөн Сактанов жазган “Курманжан датка” буга чейинки коюлган Курманжан датка боюнча спектаклдерден эмнеси менен айырмаланат? Бул спектакль Курманжан датка аркылуу ошол доорду, ошол убактагы саясий-коомдук турмушту кеңири элге бере алганы менен айырмаланат”.

Көчкөн Сактанов андан кийин да тарыхый теманы “Маркумдар үнү”, “Сталинден кийинки заман”, “Чөөлөрдүн заманы” аттуу чыгармаларында уланткан.

Эл-жердин тагдырына, басып өткөн жолуна терең кызыгуу, мекенчилдик сезими жана ал жараяндык жоокерчиликтүүлүгү анын журналистикалык ишмердүүлүгүндө да орун алган. Кыргыз Эл жазуучусу Казат Акматов өзүнүн бир эскерүүсүндө Көчкөн Сактановдун 80-жылдары “Ала-Тоо” журналына жарыяланган «Дарбаза» деген очерки Кыргызстан Коммунисттик партиясынын БКнын бюросунда айыпталганын баяндаган.

“Кочкордон чыга бериште Дарбаза деген тоо бар. Автор очеркин ошонун атынан койсо керек. Ал очеркин автор Нарын облусунун мектептериндеги кыргыз тилин окутууга арнаса керек эле. Анда «Кочкордо үй саткысы келгендер «Дом продается» деп жазышат экен. Кокус, «үй сатылат» деп жазышса, чоңдор өчүртүп салат экен», — дейт Көчкөн Сактанов. «Кочкор-Нарын өрөөнүндөгү кыргыз мектептеринде кыргыз тилинен сабак берилбей калса, чоңдордун башы оорубайт. Эгер орус тили бирдеме болсо, баары дүрбөлөңгө түшөт экен» деп жазат. (А. Мониев, “Пресс.kg”13.11.2009-ж.)

Көчкөн Сактанов агай өмүр бою чыгармачылык күүсүнөн тайбай, өз өнөрүнө олуттуу мамиле жасоо менен чыгармалары менен адабиятыбыздын казынасын байытып келди. Анын көп сандаган окурмандары республикабыздын бардык аймактарында жашашса да, жердештери, алайлыктар, таланттуу жазуучу уулу менен өзгөчө сыймыктанышат. Бул чакан макаламды Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн Ош облусундагы ыйгарымдуу өкүлү Таалайбек Сарбашовдун сөзү менен аяктагым келет:

“Адабият маданият тармагында Алайдан чыккан алгачкы акын жазуучу жана драматург Айтмамат Үмөталиев, андан кийин чыккан көрүнүктүү жазуучу Кубатбек Жусубалиев, Көчкөн Сактанов, сынчы Кадыркул Даутов, таланты ташкындап турган жаш мезгилин Алай жергесинде эмгек өтөп маданият тармагын түптөгөн театр ишмери Мамат Жакыповдор учурунда республикага гана эмес, Союзга чейин таанылганына ар убак сыймыктанып келебиз”.

Зинакан Пасаңова, Кыргыз Улуттук жазуучулар союзунун мүчөсү, Жолон Мамытов атындагы адабий сыйлыктын лауреаты.

  Маалымат үчүн:

Жазуучу, драматург К. Сактанов 1942-жылы 10-октябрда Ош областына караштуу Алай районундагы Кең-Жылга айылында туулган.

Райондун борборундагы н 10 жылдык мектепти бүткөндөн кийин, Көк-Жаңгак шахтасында машинист болуп иштеген.

Ал 1967-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин журналистика бөлүмүн бүтүп, 1968-жылы Илимдер Академиясынын Тил жана адабият институтунда алгач кенже илимий, анан улук илимий кызматкер, Кыргыз энциклопедиясында жана телевидениеде редактор, “Ала-Тоо” журналында бөлүм башчы (1980), “Кыргызфильм” киностудиясында көркөм сценариялык коллегиясында редактор (1983), филармонияда адабият бөлүмүнүн башчысы, “Азаттык” радиостанциясында кабарчы, учурда Кыргыз Түрк “Манас” университетинде окутуучу болуп иштейт.

Жазуучунун адабий чөйрөгө аралашуусу 1964-жылдан башталган. “Аспиранттын аялы”, “Уулума кат”, “Өч”, “Кумар азабы”, “Мурас” аттуу аңгеме-повесттери газета-журналдарга жарыяланган. Анын биринчи китеби 1968-жылы “Үчөөнүн жүрөгү” деген ат менен басмадан чыгып, ага удаалаш эле “Апама кат”, “Умтулуу”, “Адат азабы”, “Абат дүйнө”, “Мурас”, “Маркумдар үнү”, “Сталинден кийинки заман”, “Чөөлөрдүн заманы” аттуу аңгемелер жана романдар жыйнактары басмадан чыгып окурмандардын сүйүктүү чыгармаларына айланган.

К. Сактановдун “Бүттү, быйыл күйөөгө чыгам”, Т. Касымбеков менен авторлош болуп жазган “Курманжан датка” аттуу драмалары бир катар кыргыз драма театрларынын сахналарында коюлган.

СССР Жазуучулар союзунун мүчөсү (1979), ал 2002-жылы Эл аралык “Руханият” ассоциациясынын сыйлыгына татыктуу болгон. 2011-жылы “Кыргыз Республикасынын эл жазуучусу” наамы берилген.

Азыр да жазуучу чыгармачылыктын үстүндө талбастан иштеп жатат. Анын бүгүнкү күндүн проблемаларын камтыган очерктери, макалалары, публицистикалык ой толгоолору күндөлүк басма сөз беттерине байма-бай жарыяланып келүүдө.

#Адабият #К.Сактанов #юбилей

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/07/10/ibraim-hant-rk-80den-ashyk-chygarmany-kotordum/

Ибраим Хантүрк: 80ден ашык чыгарманы котордум

Кыргыз-түрк адабий байланыштарынын өнүгүшүнө Ибраим Хантүрктүн салымы зор. Анын котормосунда ондон ашуун китептер чыкты. «Манас» эпосу, Токтогул, Алыкул, Сүйүнбай Эралиев, Омор Султанов сындуу алп акындардын чыгармалары менен түркиялык окурмандар Ибраимдин котормосу аркылуу таанышууда.

«Азаттык»: Ибраим мырза, «Азаттыктын» студиясына кош келдиңиз. Орустун улуу акыны Александр Пушкиндин «котормочулар — бул почтанын аттары» деген таамай сөзү бар. Адабияттардын байланышын арттырчу котормочулукка кандайча келип калдыңыз?

Ибраим Хантүрк: 1992-жылы университетке окуйм деп Кыргызстанга келгем. Касым Тыныстанов атындагы Ысык-Көл университетинде окудум.

1998-жылы аны аяктап, география боюнча мугалим болуп иштеп келатам. Анан карасам китептер аз экен, кыргызча билип калгам, кыргызчадан түркчөгө, түркчөдөн кыргызчага которсомбу деп ойлодум. Анан Түркияга баргандан кийинки байкаганым, түрк тилине Чыңгыз Айтматовдун гана чыгармалары которулуптур орусчадан. Башка китептер жок экен. Түркчөгө кыргыз тилинен которулган чыгармалар жок болуп чыкты.

Чыңгыз Айтматов — кыргыз адабиятындагы туу чокулардын бири. Анын катарында көптөгөн кыргыз акын-жазуучулары бар. Алардын ырлары менен кара сөз чыгармаларын которуп, түрк окурмандарына тааныштырдым. Андай чыгармалардын саны 80ден ашты. 13 китеп чыкты, дагы беш китеп кезекте турат. Эмгектерим сая кеткен жок.

«Азаттык»: Социализм заманында түрк адабиятынан которулган чыгармаларды беш манжа менен санаса жетчү. Ал кезде коммунисттик идеологияга туура келген чыгармалар которулчу. Бирок ошол кезде түрк адабиятынын мыкты өкүлү Решад Нури Гүнтекиндин «Боз торгой» романы которулган. Анан кийин Салижан Жигитов Назым Хикметти түркчөдөн кыргызчага которду. Ал эми Азиз Несин орусчадан которулду. Буга чейин кыргыз-түрк котормосу калыптануу мезгилин башынан кечирип келсе азыр жаштардын аракети менен бул иш жанданууда. Кыргызчадан түркчөгө которгон башка таланттар да барбы?

Ибраим Хантүрк: Майрамгүл Дыйканбаева деген кыз бар. Эрзурум университетинде иштейт. Ал да китептерди, макалаларды которот. Анан Али Ташжар деген «Манас» университетинде эмгектенген жигит бар. Өмер Күчүк Мехмет уулу деген менин жердешим бар, бул жакта окуган. Аттарын унутуп атам, дагы бир-экөө бар. Эмгек деген эмгек, маңдай тер деген маңдай тер. Алардын иштери жакшы. Китеп жаатында көп деле жок. Алардын көбү макала жагынан болуптур. Менде котормочулук менен иштөөгө убакыт көбүрөөк болуп калды.

«Азаттык»: Жаштар демекчи, Кыргыз-түрк «Манас» университетиндеги окутуучу Алтынбек Исмаилов Мевлананын — Жалаледдин Руминин ырларын кыргызчага түп нускасынан которду. Дүйнөдөгү бай адабияттардын бири — түрк адабиятын кыргызчага которуу иштери уланып жатат. Бул ишти жандантуу боюнча дагы эмнелерди жасоого болот?

Ибраим Хантүрк: Омор Султановдун 80 жылдыгына карата анын сексен ырын котордум эле ТҮРКСОЙдогу кечесинде таратылып берилди. Буюрса ушул майда Сагымбайдын толук вариантын которгонбуз, ошол чыгат. Кожогелди Култегиндин демилгеси менен Алыкул Осмоновдун 100 жылдыгына карата томдугун которуп чыгардык. Токтогулдун чыгармаларын которууга да катыштым. Ушул биз жасап жаткан иштер океандагы бир эле чөмүч болуп атат. «Манастын» башка варианттары турат, мисалы, Саякбайдын, Жусуп Мамайдын. Аалы Токомбаевдин ырларын которгом, ал дагы чыкканы турат. Дагы көп-көп иштер бар.

«Азаттык»: 1995-жылы Стамбул университетинин профессору Эмине Гурсой Наскали өз акчасына «Манастын» кыргыз, түрк, немис тилиндеги китебин чыгарып, ал 1000 жылдыкка жакшы белек болуп калды эле. Андан кийин Токтогул, Алыкулдун томдуктары чыкты. Кыргыз поэзиясын которууда сизде кандай кыйынчылыктар болду?

Ибраим Хантүрк: Түркияда мектепте окуп жүргөндө ыр жазчумун. Ошондон ырды которуу мага жеңил болуп калды. Түркияда ырларым азыр деле чыгууда. 1992-жылы Кыргызстанга келгенден кийин колума тийген кыргыз китептерин окуй берчүмүн. Билбеген сөздөрдү сурай берчүмүн, сөздүктөрдү карачумун. Анын баары кыргыз сөзүнүн өзгөчөлүгүн, жазуучу, акындардын стилдик өзгөчөлүгүн түшүнүүгө жардам берди.

(Маектин калган бөлүгүн «Азаттыктын» аудио-видео версиясынан угуңуз)

  Бекташ Шамшиев, «Азаттык», 22.05.2017-ж.

#Адабият #Ибраим Хантүрк #Котормочулук

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/07/06/chy-gyz-ajtmatov-atyndagy-syjlykka-11-nominatsiya-boyuncha-synak-zharyyalandy/

Чыңгыз Айтматов атындагы сыйлыкка 11 номинация боюнча сынак жарыяланды

Чыңгыз Айтматов атындагы мамлекеттик жаштар сыйлыгына сынак жарыяланды. Бул тууралуу Жаштар иши, дене тарбия жана спорт агенттигинен билдиришти.

Маалыматка ылайык, сынакка 35 жашка чейинки чыгармачыл адамдар кытыша алат. Жеңүүчүлөр диплом, төш белги жана 100 миң сом менен сыйланат.

Сынактын катышуучулары 11 номинация боюнча ат салышат:

Адабият жаатындагы мыкты чыгармалар;

Журналистика жана телекөрсөтүү жаатында мыкты эмгек;

Музыкалык чыгармачылыгы жана аткаруу чеберчилиги боюнча мыкты иш;

Көркөм чыгармалар (сүрөт, айкел кооздо жана монументалдык сүрөттөр);

Шаар куруу, архитектура жана дизайн тармагындагы долбоорлор;

Театр жана цирк өнөрлөрү боюнча мыкты чыгармалар;

Кино жаатында мыкты жетишкендик (сценарий, композитордук, режиссердук, оператордук жана аткаруучулук иштер);

Илим жана жаңы технологиялар жаатындагы мыкты иш;

Экономика, бизнес жана меценаттык мыкты жетишкендик;

Спорт жаатындагы мыкты жетишкендик;

Жаштар саясатына кошкон өзгөчө салымдар.

Катышуучулар эмгектерин 20-августка чейин Жаштар иши, дене тарбия жана спорт агенттигине тапшырууга тийиш.

Чыңгыз Айтматов атындагы мамлекеттик жаштар сыйлыгы 2000-жылы түзүлгөн.

“Sputnik-Кыргызстан”, сүрөттүн автору Александр Федоров, 27.05.2017-ж.

#Адабият #сынак

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/04/04/evtushenko-kyldat-tuyumdu-yrga-salgan/

Евтушенко кылдат туюмду ырга салган

Соңку жылдары Америка Кошмо Штаттарында өмүр кечирген орустун улуу акыны Евгений Евтушенко 85 жашында каза болду. Непадам «менин көзүм өтүп кетсе эскерип алар ата журтум бар» деп жазган акын. Анын жакындарына калтырып кеткен керээзине ылайык сөөгү Москва алдындагы орус акын-жазуучуларынын Переделкино чыгармачылык айылындагы мүрзөгө коюлары кабарланууда.

Евгений Евтушенко деген орус поэзиясындагы улуу таланттын жаралышына оголе көп объективдүү-субъективдүү мүнөздөгү жагдайлар шарт түзгөн.

Ириде ал табиятынан таланттуу адамдардын үй-бүлөсүндө жарык дүйнөгө келген. Атасы жер ооп келген балтикалык немис, кесиби геолог болгону менен ышкыбоз акын, апасы мектеп мугалими, сталиндик заманда Москвадан чет жакка куулган интеллигенттерден. Сибирде төрөлгөнү менен билимди Москвадан алган акын шоктугунун айынан боз улан кезинде мектептен куулуп, атасынын кийлигишүүсү менен Казакстанга геологиялык чалгындоочулар менен иштөөгө кетет.

1949-жылы биринчи ыры чыгып, үч жылдан кийин алгачкы ыр жыйнагы жарык көрүп анын аркасы менен Жазуучулар союзуна кабыл алынат, Адабият институтунун студенти болуп калат. Евгений Евтушенко айтылуу институтту деле аягына чыга албайт, саясий көз карашы үчүн окуудан четтетилет. Бирок нукура талантка айла жок, ыр сүйүүчүлөрдүн сүймөнчүгүнө арзыган акындын ал кездеги «сылык-сыпайы адабиятка» ызы-чуу салып, бүкшүп бараткан көркөм жагдайды удургутуп ийген чыгармалары жалаң кагаз китеп аркылуу гана эмес, он миңдеген угармандарды чогулткан стадиондордо, кенен аянттарда жаңырып, поэзиянын коомдук кадыр-баркы опсуз бийиктикке көтөрүлүп кеткен.

Ошол 60-жылдары орус поэзиясын бийик сапаттык деңгээлге көтөргөн жаңы муундун арасынан аттын кашкасындай бөлүнүп турган Евтушенко узакка созулган чыгармачылык өмүрүндө элүүдөн ашуун ыр китептердин, аларга удаа кара сөз, кино, аудио, публицистикалык чыгармаларын жаратып, убакты-саатын жалаң көркөм жаратмандык ишке жумшаган. Адам сезиминин оңой менен кармалбас кылдат туюмун поэзияга салып, аны бийик акындык үн менен көркөм чагылдырган Евгений Евтушенконун кыргыз адабиятына, айрыкча Чыңгыз Айтматовдун чыгармачылыгын бийик баалаганы, Ала-Тоого атайын келгени белгилүү. Аны Кыргыз эл акыны Кыялбек Урмамбетов мындайча эскерди:

— Ал Кыргызстанга да келип кеткен. Ошондо элди таң калтырганы — ал бардык ырларын жатка окуганы. Өзү канча жашка барса да ошончо ырын кантип жаттап алат? Анан ал ырларын жатка окугандагы өзгөчөлүгү ар бир сөздү кыраатына келтирип, маанисине жеткирчү. Ырды жазган бир тең, аны окуган бир тең. Себеби элдин жүрөгүнө жеткирүү керек.

Кыялбек Урмамбетов атасы белгилүү акын Совет Урмамбетовдун Москвада болгондо Евгений Евтушенконун ырларын жатка окуганын көрүп катуу таасирленгенин, угармандар арасында аялы да отурганын айтып келгенин эскерди.

— Бир чети артист, бир чети мыкты акындын бул дүйнөдөн кайтканы чоң жоготуу болду. Биз кыргыз жаштары, кыргыз акындары ыр окуганы жагынан ушул Евтушенкодон үлгү алышыбыз керек, — дейт Кыялбек Урмамбетов.

Евгений Евтушенко менен 60-жылдары адабиятка келген албан, алп, нукура акындардын акыркысы бул жарыкчылыкты таштап кеткенин Кыргыз эл акыны Сагын Акматбекова да кайгыруу менен эскерди. Андрей Вознесенский, Роберт Рождественский, Белла Ахмадулина, Булат Окуджава менен бир убакта орус поэзиясында жанар тоодой атылып чыккан бул муундун бирин экинчисинен бийик же пас коюу мүмкүн эмес.

— Килейген стадиондорго элди чогултуп, көчөлөрдө, Маяковскийдин эстелигинин жанында ыр окушчу да. Мен да ошолор менен кадырлашып, кийин 70-жылдары Кремлдин съезддер дворецинде ошолор менен кошо ыр окушуп калган да жайым бар. Сурашып калган жайым бар. Аябай чоң жоготууну сезип турам. Бир гана орус адабиятынын жоготуусу болгон жок. Бул дүйнөлүк поэзиянын жоготуусу болду деп эсептейм,- дейт Сагын Акматбекова.

Заман менен тең жүрүп, өз доорунун көйгөйүн козгоп жашаган улуу акын узак жылдарга созулган чыгармачылык жолунда бийлик башында отургандардын көзүн карабай, саясий системага баш ийбей айтайын дегенин айтып, коммунисттик «темир капас» тушунда эле дүйнөнүн бир топ өлкөлөрүн кыдырып, өзүн канаттуу куштай эркин сезген. Төрт ирет үйлөнүп анын атын улантчу беш уулдун атасы болчу. Акын жана кара сөзчү Олжобай Шакир Евгений Евтушенконун жарандык позициясы өзүн интеллигенция өкүлүмүн дегендерге үлгү деген пикирде.

— Ушул жагынан орус чөйрөсүндөгү интеллигенция өкүлдөрүнүн арасынан эки жүздүү болгон жок. Анан дүйнөлүк алкакка чыкканда да ушунусу көңүл бурдурду да. Адабияттын өзү сенин чеберчилигиңден мурда адам катары, жаран катары позицияң, турумуң кандай — ошо да тараза ташын теңдеп турат экен. Мына Евтушенко ошол озуйпаны акын катары толук аткарды.

Олжобай Шакирдин пикиринде, Евгений Евтушенко ырбы, кара сөзбү, көркөм өнөрдүн башка салаасындабы — баарында өзүнүн мыкты чебер, таланттуу инсан экенин көрсөтө алды.

Белгилүү философ-эстетик сынчы Калык Ибраимов 60-жылдары космос поэзияда өтүмдүү тема катары чыгып, акындар он миңдеген адамдарды стадиондорго чогултуп, акындар коомдук аң-сезимди алдыга сүрөөчү күчтөр катары чыгышканына токтолду.

— Евтушенконун дагы бир өзгөчөлүгү — бул өзүнүн өмүрүндө 50дөн ашуун китеп жазып чыгарыптыр. Анын көбү, албетте, поэзия. Бирок бул көп жанрда эмгектенген адабиятчы болгон. Бул прозада эмгектенген, сценарист, кинорежиссер, актер болгон.

Акындын «Сталинди жерге берүү» деген фильми 80-жылдардын аягында коммунизм доору бутүп баратканын каймана туюнткан чыгармасы болуп калды.

Совет адабиятынын соңку чейрек кылымында мыкты жаратмандардын алдыңкы катарында турган Евгений Евтушенко учурунда айтылуу Нобель сыйлыгына талапкер катары көрсөтүлүп, бирок кайсы бир себептерден улам албай калганын Калык Ибраимов маалымдады.

Евгений Евтушенко кыргыздын биртоп акындары менен чыгармачылык байланышта болгон. Кыргыз эл акыны Сүйүнбай Эралиев, Сооронбай Жусуев, Омор Султанов, Рамис Рыскулов, Майрамкан Абылкасымова, Сагын Акматбекова, башка акындардын чыгармачылыгына кызыгып, кээ бирлерин орусчага которгон. Ошондой ыкыбалга туш келген кыргызга канаатташ казак акыны Мухтар Шахановдун «12-3=?» деген поэмасына Чыңгыз Айтматов баш сөзүн жазган. Коммунисттик доордо айрым парттөбөлдөрдүн бийлик башында узакка отуруп калышын эзоп тилинде баяндаган ал чыгарма учурунда бир топ тоскоолдорго учураган. Евтушенко Чыңгыз Айтматов тууралуу «бул өзү улуттук тоскоолдуктан чыгып кеткен жазуучу болчу» деген баасын берген.

Евгений Евтушенко орус адабиятындагы 60-жылдардын мууну деп аталган тамыры тереңге кеткен көркөм катмардын эң эле ачык, жаркын өкүлү болчу. Анын чыгармачылыгы өзү чыгарган «Орусияда акын — акын дегенден бийик» учкул сөзүнүн тууралыгын ырастап, нукура сүрөткер катары жашап, өз доорунун окурмандар сүйүүсү деген жооптуу сыймыкка татып, саясий системанын куугунтугуна да кабылып, бирок ага баш ийбей, кайталангыс сүрөткер деген бийик аттын баркын түшүрбөй, миллиондогон окурмандарына калп айтпай, өмүрүн чыгармачылыкка толугу менен арнап өттү. Эми анын экинчи чыгармачылык өмүрү башталат.

Бекташ Шамшиев, «Азаттык», 04.04.2017-ж.

#Адабият #аза #Е.Евтушенко

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/03/23/ajtmatovdun-algachky-arzuusuna-tatygan/

Айтматовдун алгачкы арзуусуна татыган

Насипа Анарбаева апа беш көкүл курагында ал кездеги студент, кийин дүйнөгө даңкы чыккан залкар жазуучу Чыңгыз Айтматовдун арзуусуна татыган экен. 90го жакындап калган байбиче андан бери жарым кылымдан ашык убакыт өтсө дагы бул сырын чоочун кишиге айткан эмес. Бизге да ал тууралуу айтып берүүгө далайга чейин көнбөй жүрдү. Акыры быйылкы жаз таасирин тийгиздиби же башка себеп болдубу, айтор, али чоочун көзгө белгисиз жан сырын айтып берди.

Бишкек шаарында жашаган Насипа Анарбаева апа 40 жыл агартуу тармагында иштегенден тышкары калың элге колунда оту бар эмчи-домчу катары таанылган. Ушул күнү, 90го жакын курагында да анын колунун табы тийген жериң мемиреп, күчүңө күч, демиңе дем кошула түшкөнүн туясың. Анын 5 кыз, 1 уул, 16 небере, 27 чөбөрөсү бар. Күйөөсү Ички иштер министрлигинде иштеген, Таластын тарсылдаган, курч, кайраттуу кулундарынын бири болгон. Насипа өзү жакшы жар, жакшы эне, жакшы мугалим болду. Бирок адамдын башынан нелер өтүп, нелер кетпейт…

Чыңгыз Айтматовдун “Биринчи мугалим” повестинин каарманы Алтынай “Менин алгачкы беш көкүл жаштык чагымдын биринчи жазы ушул болду бекен…” дейт эмеспи. Анын сыңарындай, Насипа апа да жаштыгын, өмүрүнүн алгачкы жазын эстеп, бизди бирде жашытып, бирде күлдүрүп, бирде таң калтырып олтурду. Анда анын аңгемесин угалы.

  Беш көкүл курагында

… 1948-жыл эле. Ал учурда кыргыз кыздарын борборго окууга жибергенден ата-энелер тарткынчыктап турушчу окшойт. Айыл жергесинен борборго окуу жайга жөнөтөт десе, эсти чыгарган ар кандай сөздөрдү айтышчу. Ал эми 17 жашар Насипаны, татар кызын, ата-энеси эч нерсеге карабай эле борборго окууга жөнөтүштү. Педтехникумдун директору татар киши, таякесинин тааныштары болуп, кызды түз эле директордун үйүнө жиберишти. Насипа директордун үйүндө жашап, анын төрт жана эки жаштагы кыздарын багып жүрдү. Айрым сабактарды, ыр, дене тарбия, анан директор берчү тарых сабагын үйдөн эле окутуп коюшчу. Айылда өскөн кыз, Сокулуктун Шалта айылынан, шаардан да үй жумуштарынын баарын тыпылдатып жасайт. Зээндүү, сабагынан да тың. Эки жарым жылда окуусун бүтүп, Таласка мектепке иштегени кетти. Мектеп директорунун үйүнө жатты.

Бир күнү директор үй-бүлөсү менен “классташым” деген кишиникине конокко Насипаны кошо ээрчитип барат. Барса боз үй ичинде алоолонуп от жагылган. Кандайдыр тойго даярданып жатышкандай. “Тойго келген турбайбызбы” деп кудуңдап олтурган кызды бир убакта боз үйгө жалгыз калтырып, баары сыртка чыгып кетишет. Жалгыз эмне кыларын билбей олтурса, сельсовет кыргыз жигит келип:

— Бүгүнтөн баштап сен менин өмүрлүк жарым болосуң, — деп айтат. Насипа чочуп кетип:

— Жок, жок, менин сүйлөшкөн жигитим бар. Мен татармын, жигитимдин да апасы татар, мен сизге аял боло албайм, —деп чырылдап, анын сүрөтүн көрсөтөт.

Анда сельсовет:

— Насипа, мен сени ал жигитиңден да жакшы көрөм. Сени сыртыңдан акмалап жүрөм, мен сенсиз жашай албайм, сени кор кылбай, төбөмө көтөрүп багып алам, — дейт.

Кыз анын сөзүнө кулак салып да койбойт. Калбайм деп чырылдаган байкушту жигит эми коркута баштайт. Чөнтөгүнөн өз аты жазылган наганды сууруп чыгып:

— Мунун ичинде эки ок бар. Эгер ушул үйдөн чыгып кете турган болсоң, октун бири—сага, экинчиси—мага тиет, —дейт. –Качып кетип, жердин жети катарына кирсең да, таап алып атып салам.

Кыздын буркурап ыйлаганына да, “жигитим бар” деп чырылдаганына да караган жок. Таң аткыча ыйлап атып, көзү шишип, таңга маал ал уктап кетет. Ойгонсо эле эшик жарык, айылдагылар кирип-чыгып, той шааниси башталып калган экен. Насипанын ата-энесинин да макулдугун алууга үлгүрүшүптүр. Ошентип, ак жоолук салып, ак көшөгө ичине киргизип коюшат. Татар келин жерге жатмак беле деп, таластык, кийин айтылуу акын Сатина Абдыкеримованын үйүндөгү керебетти алып келишет. Сатина Абдыкеримова баш болуп, келинди мактап, ырга салып, той-тамаша башталып кетет.

Бул сельсовет Анарбаев Асан оңой жигит эмес экен. Ата мекендик согуш бүткөндөн кийин да Германиянын өзүндө калып, мата чыгарчу фабриканы жетектеп туруптур. Жакшы иши үчүн жанагы өз аты жазылган наганды белекке алыптыр жогорку жетекчилерден. Орусча суудай сүйлөп, төрт класс билими болсо да окууда да, иште да атка камчы салдырбаган айылдын курч, кайраттуу жигиттеринен экен.

  Алгачкы арзуусу

Бирок күйөөсү айылдын курч, кыйын жигиттеринен болгону менен Насипа андан мурун сүйлөшкөн жигитин унута албай койду. “Ал эмнеге мени издеп келбейт? Же ал мени анчалык деле жакшы көргөн эмес беле?” деген ойлор келет. Экөөнүн кантип таанышып калганын, бирге жүргөн күндөрүн эстеп, ал күндөргө жетүүнү самап жүрө берет.

Ошол кыялкеч кездер… Өң десе өңү, келишкен келбети бар. Менменсинген жигиттер бир кылчайып карабай өтүп кетпегидей. Педтехникумда окуган кыздар чогулуп, арык четинде экзаменге даярданып жатышкан. Шылдырап тунук суу агып, чөбү буралып турат. Өзү өзгөчө жакшы көргөн көйнөгүн кийип жүргөн. Ошол учурда бир жигит арыктын жээгинде бир ары өтүп, бир бери өтүп, кыздарды карай берет. Насипа да аны карап, биз жакка басып келсе деп эңсейт. Бирок жигит жакын келбей, бир далайга буйдалып туруп, кетип калса болобу! Насипанын ичи “тыз” эле дей түшөт. Кечинде гүлдүү жашыл көйнөкчөн кызды бир жигит чакырып жатат дешти. Сыртка чыкса, жанагы жигит турат. Ошентип, таанышып калышат. Насипа 17де, жигит 20 жашта. Кыздын татар экенин укканда, андан бетер кубанат. Анткени анын да апасы татар экен. Бул жигит – Скрябин атындагы айыл чарба институтунун студенти — Чыңгыз Айтматов эле.

“Кыздар менен кел, киного барабыз” деп чакырып, далай жолу кол кармашып киного барышчу. Анын келе жатканын терезеден көргөн кыздар:

—“Карасаң, сенин чоң мурун жигитиң келе жатат, Насипа. Бизди дагы киного чакырат. Бизге дагы балмуздак алып берет” деп так секирип, кубанып калышат. Бирок алардын Насипадан башка эч кимиси бул жигит келечекте атактуу адам болот деп ойлошкон эместир. Насипа ал жигиттин ички дүйнөсү бай, адептүү, сыпайы, атасы тууралуу айткандарынан улам ата кадырын билген адам экенин билет. Чыңгыздын апасы Нагима Хамзаевна менен таанышып, алардын үйүнө барып турат. Экөө жолукканда Чыңгыз анын колунан же чекесинен сүйөт. “Биз баш кошобуз, сен апама да жагып калыптырсың” дээр эле. Ортолорун жалаң жакшы сөз, жалындаган сезим, аруу дүйнө аралап кетчү.

  “Экөөбүз тоого качып кетели”

Ошол күндөрдү Насипа эми кыялында гана көрөт. “Мени неге издеп келбей койду?” деп астыртан таарынып жүрдү. Арадан беш жыл өттү. Бул убакта Чыңгыз Айтматов “Газетчи Дзюйо”, “Ашым”, “Ак жаан” аттуу алгачкы аңгемелерин жазган кези эле. Насипа болсо бир балалуу болуп, экинчиси боюнда. Бир күнү апасыныкына, Фрунзеге конокко келет, Жаш гвардия көчөсүндө кетип бараткан болот. Ошол жакта Жазуучулар үйү бар эле. Бир баласын жетелеп, экинчиси бойдо, мончого жөнөп бараткан Насипанын бир убакта буту шилтенбей, такыр баса албай калды. Анткени бет алдынан, Жазуучулар үйүнөн Чыңгыз Айтматов бир киши менен келе жаткан экен. Арадан өткөн жылдар заматта унутулуп, Насипанын жүрөгү элеп-желеп болуп, алгачкы сезими ээ-жаа бербей кетет. Жанындагы кишини бара бер дегендей ишарат кылып, Чыңгыз да токтоп калат. Арадан беш жылдан кийин экөө мына ушундайча жолугушат. Насипа баягыдан да сулуу болуп калган эле. Эки бети тарам-тарам, кудум кызыл алмадай. Ого бетер жаш сезими козголуп… Ортодо далай сөздөр айтылат. Насипаны ала качып кетишкенин кечирээк, бир жарым айдан кийин укканын, артынан Таласка барганын, түз эле райондук билим берүү мекемесинин башчысына болгон окуяны айткандан кийин, ал казак киши өзү да Насипаны жактырып жүргөнүн, бирок ага да буюрбай, сельсовет алып кеткенин, Насипанын ата-энеси макулдугун бергенин айтып, Чыңгызды алдап-соолап артка кетирип жибергенин айтат. “Көшөгөгө олтурбай “жигитим бар, мен татармын, анын апасы да татар, биз баш кошобуз деп жүргөнбүз” деп, бирок сенин атыңды айтпаптыр” дейт. РайОНО башчысы “Жакын жүрүп мен жетпегенден кийин, алыста жашап сен жетмек белең? Андан көрө кайра кайт” деп келген жагына кетирип жибергенин айтып берет.

“Турмушуңа ыраазысыңбы? Болбосо биз экөөбүз кетип калалы, мен сени тоого алып кетейин, ал жактан бизди эч ким таба албайт” деп чын сырын айтат жигит. Насипа шолоктоп ыйлап “Мен эки балам менен кайда барат элем? Эч жакка бара албайм. Турмушума ыраазы болбой каякка барам? Ыраазымын. Айылга аты белгилүү жигиттин жарымын. Жүрөгүмдүн тереңинде сенин ысмыңды сактап жүрөм. Сен өтө бийикке чыга турган жигитсиң. Мен сени менен сыймыктанып жүрөйүн” дейт. Экөө көпкө сырдашат да, коштошот. Аруу сезим аруу бойдон кала берет.

Чыңгыз Айтматов мурунку жубайы Керез Шамшыбаевага үйлөнгөндө Насипаны күйөөсү менен тоюна чакырат, эки уулдуу болгондо, Санжар жана Аскар төрөлгөндө да чакырат. Нагима апа дүйнөдөн өткөндө да чакырат.

Чыңгыз Айтматов Насипаны университеттен сырттан окууга жардам берет.

  “Жигитиңди эстеп атасыңбы?”

Насипа Талас жергесинин айтылуу келиндеринен болду. Колунан баары келет. Кийим тигет, бүйрө, мугалим айымдар арасында сулуулук жагынан биринчи орунда. Баягыда Чыңгыздын сүрөтүн көрүп калган күйөөсү Насипанын үшкүрүнүп калганын укса эле, “Чыңгызыңды эстеп жатасыңбы?” демейи бар. Жаш кездерде кызганычтан уламбы, көзүн көгөртүп сабап коер эле. Бирок “кетем деп же элге жар салып чыкпай, көгөргөн жери чоң болсо чоң көз айнек, кичине болсо, кичине көз айнек кийип алып мектепке барчу. Кантсе да турмуштун өзүнүн мыйзамы бар эмеспи. Бара-бара баары өз-өз ордуна келди. Күйөөсү Ички иштер министрлигинде, колония-түрмөдө иштегендиктен, Кыргызстанды кыдырбаган, жашабаган жерлери калбады. Таласта жашашты, Нарында 6 жыл, Чаекте 4 жыл, Баткенде 3 жыл, Жалал-Абадда 4 жыл жашашты. Анан Бишкекте. Жалпысынан агартуу тармагында 40 жылдай иштеди. Күйөөсүнүн кесиптештери да Насипаны сыйлап келишет. Балдарынын баары билимдүү, кыргыз элине кызмат кылып жатышат.

Насипа апа мугалимдигинен сырткары эмчи-домчулук касиети менен да калың элге белгилүү болду. Өзү 6 жашы��ан намазга жыгылып келет. Апасынын айтымчылык өнөрү болгон экен. Айтымчылык апасынан жукпаса дагы, колунда кандайдыр табы бардай, анча-мынчаны колунун табы менен, чөп-чар дарылар менен айыктырмай жайы бар. Кызы бой жетип баратканда бети-башына жара чыгып айласы куруганда, жаратканга жалынып-жалбарат. Ошол тушта түш көрсө, ак сакалдуу абышка келип, “кызыңды өзүң гана айыктыра аласың” деген аян берет. Апасынан дары чөптөр тууралуу сурап, аларды жасап, кызын айыктырып алат. Ошондон кийин мугалим болуп иштеп жүргөндө кесиптештеринин дартына даба таап, кош бойлууларга, перзент көрө албай жаткандарга алаканынын табын салып, жардам берип, анан бир айыл бүт дарты менен келе баштайт. Ошондон бери эле жардам сурагандарга жок дебей келатат.

  “Биринчи мугалимдеги” Алтынай

Бирок кайда жүрбөсүн, күйөөсүнүн оту менен кирип, күлү менен чыкпасын, алгачкы арзуусу Чыңгыз Айтматовдун окурманы, күйөрманы бойдон калды. Айтматовдун дээрлик бардык чыгармаларын окуп чыкты. Айрыкча Айтматовдун “Биринчи мугалим” повести жагат. Анткени андагы баш каармандар Дүйшөн менен Алтынайдын образдары өзүнө өзгөчө жакын. Ал Алтынайдан өзүнүн көркөм прототибин көрөт. Анткени анын кыз кездеги фамилиясы Сулайманова эле. Насипаны Чыңгыз “Алтынай” деп эркелетээр эле. Ал эми баш каармандын аты-жөнү Алтынай Сулайманова болуп жатпайбы! Чыгармадагы Алтынай “сексегей сары кыз” болсо, Насипа да ошондой сары кыз эмес беле. Чыгарманы окуган сайын “Кана эми, беш көкүл чачыңдан айланайыным, бери болчу маңдайыңан өбөйүн” деп Дүйшөн айтса, тээ алыс калган жаш кез, өзүнүн чекесинен өпкөн кырчын жигит Чыңгыз элестей берет. Алтынайды да повестте ала качып кетишет эмеспи. Бул да турмушта Насипаны ала качып кеткен жерине окшош. “Сен мени кечиргениң менен да, мен өзүмдү өмүр бою кечирбейм” деп айтылат повестте. Бул Насипанын өзүнө анын жомок дүйнөдөгү каарманы Дүйшөн айтып тургандай сезилет.

“Биринчи мугалим” повестинин аяк жагында: “Алтынай!- деп баягыдай, бирок андай да эмес, оюңда турган алда эмнени айтпай калып, өкүнгөндөй кыйкырды. Жүрөктүн түпкүрүнөн атырылып чыккан бул кыйкырык ушул күнгө чейин кулагымда угулуп тургансыйт” деп жазылган. Чыгарманын ушул жерин окуган сайын бул сөздөр өзүнө багышталып жаткандай сезе берет Насипа апа. Эх, турмуш! Бизди кайда гана алып барбаган! Атагы дүйнөнү таш жарган жазуучунун арзуусуна татыган күндөр кайда? Арзууңа татыган адам бу дүйнөдө жашап жүргөндө билинбейт экен. Ал эми көзү өттү дегенде, дүйнөң астын-үстүн болгондой сезилет турбайбы! Мына ушуларды Насипа апанын өз оозунан угуп, бир ыйлап, бир күлүп жаттык. Шайыр, тамашакөй, өзүнүн курагынан алда канча жаш көрүнгөн байбиче улуу жазуучунун алп дүйнөсүнүн бир үзүмүн ачкандай болду. Биз дагы бул байбичеге урматыбыз артты.

Айгүл Бакеева, «Политклиника», 03.2017-ж.

#Инсан #Тарых #Ч.Айтматов